Voorbij de rede

Waar bevinden we ons als we de rede voorbij gaan? In een niemandsland zonder aanknopingspunten en argumenten waarop we onze besluiten kunnen baseren, of hooguit hele vluchtige en subjectieve waar niemand anders iets mee kan.

In de politiek is dit fenomeen al langer opgemerkt. Populistische politici spelen in op ons "onderbuikgevoel" en voeren het publiek meningen die op onsamenhangende, niet-sluitende, of irrelevante argumenten zijn gebaseerd. Men spreekt wel van de "era of post-truth politics": waarheid of werkelijkheid zijn niet langer de hoofdzaak, terwijl beleving en gevoel in achting stijgen. Opiniepeilingen, politieke polls en retweets zijn de barometer voor het belang van een argument.

Het niet nauw nemen met de waarheid, is dat een moderne ziekte? Ongetwijfeld minder dan de hedendaagse intellectueel wil geloven. In zijn essay On Bullshit (1986) spreekt de Amerikaanse filosoof Harry Frankfurt al over wat een losse omgang met de waarheid veroorzaakt. Een spreker baseert zijn argumenten niet meer op waarheid-claims, waardoor ze ook minder makkelijk ontkracht kunnen worden. Zin en onzin worden met hetzelfde gemak gebruikt in argumentatieketenen, waardoor deze moeilijker worden te volgen en reconstrueren voor wie dit op een rationale manier wil doen. Zo ontstaat er "bullshit" in plaats van leugens, en volgens Frankfurt zijn we daar slechter mee af, want met leugens kun je tenminste nog iets (weerleggen, mensen aanspreken op hun verantwoordelijkheid ten opzichte van de redelijkheid).

Bas Heijne trekt een soortgelijke conclusie in zijn essay Onredelijkheid (2007). In een wereld van steeds verdergaande atomisering ontstaat een behoefte van mensen om ruimte voor een eigen identiteit op te eisen. In plaats van rationaliteit heeft authenticiteit daarbij de boventoon. Het gevolg is dat men zich steeds meer beroept op onredelijke (in de zin van "niet gedeelde" argumenten): "Zo zie ik dat", "zo zit ik nou eenmaal in elkaar", of "je moet gewoon normaal doen".

Ook de inktspotprijs van 2012, gewonnen door de briljante satirist Pieter Geenen, gaat over dit onderwerp: mensen die zich geen snars bekommeren om belangrijke zaken en daar lakse argumenten voor hebben. De les: voorbij de rede zit een schimmig gebied waar we niet teveel moeten rondhangen.